De ondertekening van het Verdrag van Valletta (Malta) door Nederland in 1992 was het startsein voor een geleidelijk proces van grootschalige verandering in de Nederlandse Archeologie. Hierna is het archeologiebestel omgevormd. Voor 2001 mochten alleen het rijk, gemeenten en wetenschappelijke instellingen opgravingen uitvoeren. Vanaf eind jaren ’90 kwam de marktwerking op gang en in 2001 werd een tijdelijke beleidsregel ingevoerd. Deze beleidsregel maakte het voor commerciële bedrijven mogelijk om onder bepaalde voorwaarden gravend onderzoek te doen en hierover te rapporteren. Sindsdien is het archeologisch onderzoek in Nederland ingebed in een open marktsysteem en zijn concurrentie, marktwerking en zelfregulering onderdeel van de archeologie. Bedrijven en overheidsinstellingen die beschikken over een opgravingsvergunning (artikel 45 in de Monumentenwet 1988) kunnen opdrachten verwerven tot het uitvoeren van archeologisch onderzoek.

Archeologische onderzoeken

Er worden in Nederland diverse methoden van onderzoek toegepast. In de meeste gevallen wordt eerst een bureauonderzoek uitgevoerd. Hiermee wordt op basis van bestaande bronnen  (bijvoorbeeld kaarten, literatuur, Archis) inzicht verkregen in de landschappelijke en archeologische kenmerken van het onderzoeks- of plangebied. Het resultaat van bureauonderzoek is een gespecificeerde verwachting ten aanzien van de aanwezigheid en aard van archeologische vindplaatsen. In de volgende stap, het Inventariserend Veldonderzoek (IVO),  wordt deze verwachting getoetst en worden archeologische vindplaatsen opgespoord en (indien aanwezig) gewaardeerd. Tijdens het IVO kunnen verschillende methoden worden toegepast, zoals oppervlaktekartering, booronderzoek, proefsleuvenonderzoek en geofysisch onderzoek. Van een opgraving is eventueel sprake als een vindplaats behoudenwaardig is, maar niet in de bodem (in situ) kan worden behouden. Ook bestaat de mogelijkheid tot het uitvoeren van een archeologische begeleiding van niet-archeologische werkzaamheden. Hiertoe kan besloten worden indien een IVO niet kon worden uitgevoerd, bijvoorbeeld vanwege de aanwezigheid van bebouwing of bestrating.
 

Archis

De gegevens van de indicatoren in dit onderwerp zijn gebaseerd op Archis. Archis is het geautomatiseerd archeologisch informatiesysteem in Nederland. Het systeem is sinds 1992 operationeel en wordt beheerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het voorziet in de opslag van archeologische gegevens ten behoeve van de archeologische vakwereld en overheidsdiensten. In Archis worden waarnemingen, vondstmeldingen, onderzoeksmeldingen, complexen en monumenten vastgelegd door de uitvoerders van het onderzoek. We moeten ervan uitgaan dat vooral in de beginjaren van Archis niet alle archeologische onderzoeken zijn aangemeld. Pas in 2001 krijgt het melden van archeologisch onderzoek een belangrijke impuls door de introductie van de KNA. Deze schrijft voor dat alle archeologische onderzoeken voor aanvang worden aangemeld in Archis.